Szkolnictwo różnowiercze w Polsce –główne ośrodki, znaczenie szkół różnowierczych

Wobec skostniałości Akademii Krakowskiej i podupadającego wyraźnie poziomu pracy szkół kościelnych, od połowy XVI w na pierwszy plan wybijać się zaczyna szkolnictwo różnowiercze protestanckie. Pomimo krótkiej działalności poszczególnych szkół, odegrały one w ciągu stulecia wielką rolę w wychowaniu młodzieży, stwarzając poważne ogniska pracy umysłowej w różnych regionach Polski. Ze szkół różnowierczych największą rolę odegrały szkoły luterańskie, kalwińskie i ariańskie.

Szkoły luterańskie- działały głównie na Pomorzu i w Wielkopolsce. Do najstarszych należało gimnazjum w Elblągu. Największy rozkwit osiągnęło pod koniec XVI w. miało wysoki poziom nauki języka łacińskiego, greckiego oraz naukę retoryki i dialektyki. Sława szkoły sięgała daleko poza granice Polski. Uczyli się razem mieszczanie i szlachta. Gimnazjum w Gdańsku w początkowym okresie szkoła ta przepojona była luterańskim duchem religijnym. Otwarła się szerzej także na inne wyznania, dopiero w 1580r. kiedy ówczesny rektor Jakub Fabricius dodał do 4klas jeszcze 2 nowe o charakterze akademickim, obejmujące naukę matematyki, filozofii, prawa, historii, medycyny i teologii. Wprowadzono także naukę języka polskiego w formie lektoratu. Gimnazjum w Toruniu także wyróżniało się wysokim poziomem. Na podbudówce miejskich szkół parafialnych utworzono 6-klasowe gimnazjum, według programu Melanchtona w 1558r. Program kształcenia obejmował 3 poziomy: szkołę elementarną, średnią szkołę humanistyczną i 2letnie kursy akademickie przygotowujące młodzież do studiów uniwersyteckich. Wysoki poziom nauczania i dobrze zabezpieczony byt materialny powodował, że gimnazjum to promieniowało na całe Pomorze.

Szkolnictwo kalwińskie- rozwijało się obok szkolnictwa luterańskiego również bardzo dynamicznie. Pierwszą szkołą kalwińską było gimnazjum w Pińczowie. Nauczyciele Pińczowscy dokonali tłumaczenia na język polski słynnej Biblii Radziwiłłowskiej. Warto dodać, że pierwszy naukowy słownik łacińsko-polski, ułożony został przez tamtejszego nauczyciela Jana Mączyńskiego 1564. Kalwini posiadali w XVI w szereg innych szkół. Do najgłośniejszych należały gimnazja w Krakowie, Łańcucie, Bychowie, kocku, Bełżycach, chmielniku i Wilnie. Okres ich działalności był krótki. Upadły zwykle ze śmiercią fundatora. Najdłużej utrzymywały się: gimnazjum w kiejdanach i w słucku.

Szkolnictwo ariańskie- pierwsza szkoła ariańska była w Lewartowie przekształcona z kalwińskiej w 1588r. Głównym celem nauki szkolnej miała być próba zaszczepienia wychowankom dobrych i zdrowych obyczajów oraz nauczanie ich pięknego i mądrego przemawiania czyli retoryki- na tematy społeczne i polityczne. Tak więc nauka wymowy otrzymać miała treść świecką ,a nie religijną. Obok etyki świeckiej w programie szkoły uwzględniono również ekonomię, która miała uczyć racjonalnego gospodarowania i zarządzania majątkiem. Dominować miała polityka, która miała wyjaśniać zasady życia codziennego i ukazywać różne sposoby zarządzania państwem. Do Lewartowa zaczęła przyjeżdżać młodzież z Korony, Litwy, Rygi, Dorpatu, a nawet porzucano studia na Akademi Krakowskiej by móc się w niej uczyć.